سیاست ایران در منطقه غرب آسیا، از یک سو بر پایه عوامل همگرایی در حوزه های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، از فرصت ها و زمینه های نفوذ و همکاری، برخوردار است و ازسوی دیگر باتوجه به عوامل واگرایی، با چالش ها و تهدیداتی مواجه است که برآیند این امر، همواره در جهت گیری سیاست ایران در منطقه، تاثیرگذار بوده است. هدف این مقاله چگونگی ارتقای جایگاه و نقش جمهوری اسلامی ایران در ترتیبات امنیتی منطقه است. در این مقاله تلاش شده است به ترتیبات امنیتی منطقه ای حاکم بر غرب آسیا پرداخته شود. نگارندگان معتقدند، کمک ایران به شکل گیری دولت های قدرتمند و توانمند برای مدیریت منازعه ها و بی ثباتی های درونی، اهمیتی اساسی دارد. داده های موجود با استفاده از روش توصیفی تحلیلی مبتنی بر اسناد کتابخانه ای، گردآوری شده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد، جمهوری اسلامی ایران با سه چالش عمده ازقبیل مشکلات اقتصادی داخلی و تحولات منطقه ای پیوستی شامل عراق، سوریه و ناامنی در مرزهای شرقی مواجه است. لذا رفع مسایل اقتصادی (کنترل تورم، بیکاری، فقر و مشکلات اجتماعی)، ایجاد ثبات و امنیت در عراق و سوریه و تقویت دولت های مرکزی در کشورهای همسایه مرزهای شرقی (افغانستان و پاکستان) از اولویت های جمهوری اسلامی ایران تلقی می شود.

طی دهه های گذشته اختلافات، رقابت ها، افزایش بی اعتمادی، منازعات بین کشورهای حاشیه خلیج فارس و همچنین حضور و نفوذ کشورهای فرامنطقه ای سبب شده است تا دستیابی به ترتیبات امنیتی فراگیر و دوران زا امکان پذیر نباشد؛ و بر همین مبنا کشورهای عرب منطقه خود را تحت چتر حمایتی قدرت های دیگر قرار دهند. در این رابطه، و پس از وقوع انقلاب اسلامی، تضاد منافع عمده کشورهای عربی منطقه خلیج فارس با جمهوری اسلامی ایران شرایط را دشوارتر کرده و تحقق یک نظم امنیتی را با چالش جدی مواجه ساخته است. بویژه این که طی دو دهه گذشته همزمان با افزایش قدرت منطقه ای ایران، با حمایت ایالات متحده امریکا بستر برای مصالحه و نزدیکی رژیم صهیونیستی اسرائیل با دولت های عربی منطقه فراهم شده است. در همین چارچوب، به نظر می رسد سیاست مصالحه و همگرایی تل آویو، تبعات و پیامدهایی در راستای ایجاد ترتیبات امنیتی در منطقه بدنبال داشته باشد. بر این اساس، سوال اصلی پژوهش بر این مبنا قرار دارد که همگرایی رژیم اسرائیل و کشورهای عرب حوزه خلیج فارس چه تاثیری می تواند در روند تحقق ترتیبات امنیتی دروان زا داشته باشد؟ فرضیه پژوهش بر این مبنا قرار دارد که گسترش و توسعه مناسبات رژیم تل آویو با دولت های عرب حوزه خلیج فارس می تواند از طریق پیچیده کردن معادلات منطقه ای و تشدید معضل امنیتی در منطقه، دستیابی به یک نظم امنیتی درون زا را دشوار سازد. روش پژوهش حاضر کیفی و با رویکرد تحلیلی_تبیینی می باشد و داده ها از منابع کتابخانه ای و اینترنتی جمع آوری شده اند. برای تبیین موضوع پژوهش نیز از رهیافت موازنه تهدید استفاده شده است.

سیاست ایران در آسیای مرکزی، از یک سو بر پایه عوامل همگرایی در حوزه های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، از فرصت ها و زمینه های نفوذ و همکاری، برخوردار است و از سوی دیگر با توجه به عوامل واگرایی، با چالش ها و تهدیداتی مواجه می باشد که بر آیند این امر، همواره در جهت گیری سیاست ایران در منطقه آسیای مرکزی، تاثیرگذار بوده است. در این مقاله تلاش شده به ترتیبات امنیتی منطقه ای حاکم بر آسیای مرکزی پرداخته شود. به نظر نویسندگان، کمک ایران به شکل گیری دولت های قدرتمند و توانمند برای مدیریت منازعه ها و بی ثباتی های درونی، اهمیتی اساسی دارد. همچنین افزایش همکاری و مشارکت بین دولت های منطقه و شفاف سازی و تبادل اطلاعات می تواند به بهبود امنیت منطقه منجر شود. در این چارچوب، محدود ساختن نفوذ و نقش قدرت های فرامنطقه ای در نظام امنیتی منطقه به منظور کمک به ایجاد نظام امنیتی بومی در رویکرد ایران مهم تلقی می شود.

با تاسیس سلسله پهلوی، خلیج فارس و دریای عمان در سیاست­های داخلی و بین المللی ایران جایگاه ویژه­ای یافت. این حوزه استراتژیک پهناور آبی به صورت راهبردی برتحقق برنامه های سیاسی، اقتصادی و بخصوص ترتیبات نظامی کوتاه مدت و بلند مدت ایران تاثیر می گذاشت. با ارتقای جایگاه این منطقه، لزوم دستیابی ایران به یک نیروی دریایی قدرتمند، ضرورت یافت. از دهه 40ش/ 60 م در یک روند تدریجی، ایران دارای یکی از نیرومندترین ناوگان نظامی در سطح خلیج فارس تا اقیانوس هند شد. این نیرو، ابزاری کارآمد برای اجرای سیاست­های تدافعی و نقش آفرینی جدید امنیتی ایران در منطقه خلیج فارس و دریای عمان محسوب می گردید. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و براساس مطالعۀ کتب، اسناد، بایگانی های متعدد داخلی و نشریات گوناگون ایران در دورۀ مذکور انجام شده است و هدف از آن شناخت نقش آفرینی دریایی عصر پهلوی و اثبات حاکمیت نظامی و امنیتی مثبت عناصر ایرانی در منطقه خلیج فارس و دریای عمان می باشد. و در پی پاسخ به این سوال است که نیروی دریایی ایران چه نقشی در اجرای عملی ترتیبات دفاعی و امنیتی ایران عصر پهلوی در منطقه خلیج فارس داشته است؟ و در پایان به این نتیجه می­رسد که دستیابی به قدرت و سیادت دریایی موجب گردید تا ایران به صورت بالقوه و بالفعل توانایی انجام و تحقق سیاست­های نظامی و امنیتی خود را این منطقه داشته باشد که بدون آن، نیل به این اهداف و حفظ منافع و دفاع از آب­ها و مرزهای دریایی کشورامکان پذیر نبود.

رقابت و درگیری در منطقه راهبردی خلیج فارس با توجه به تعدد ذینفعان در سطح منطقه ای و فرامنطقه ای که درگیر آن هستند، منبع بی ثباتی قابل توجهی بوده و عرصه منطقه ای را نیز تحت تأثیر قرار می دهد. در زمینه نقش بازیگران فرامنطقه ای در قبال امنیت خلیج فارس و با توجه به اینکه در سال های اخیر روندهای امنیتی خلیج فارس با تنوع مشارکت ها و همکاری های دفاعی مواجه بوده است، به طور کلی دو رویکرد غالب وجود دارد. رویکرد اول بر اساس واقعیت های منطقه ای، درگیری ها و رقابت های پیچیده است. در این رویکرد برای اطمینان از حفظ توازن قوا، شکل گیری اتحادها و به حداکثر رساندن توان نظامی و بازدارندگی لازم است. رویکرد دوم که یک ساختار امنیتی جامع مربوط به همکاری در زمینه های تجاری، محیط زیست، انرژی، امنیت خطوط دریایی و مبارزه با تروریسم است، استراتژی مناسبی برای دستیابی تدریجی به یک سیستم امنیتی با مشارکت همه طرف ها را توصیه می کند. ازاین رو، پرسش پژوهش این گونه است که انگیزه این روندهای امنیتی چیست و آن ها به چه ترتیباتی در منطقه اشاره می کنند و آیا پویایی های موردنظر احتمالا منجر به تغییر شکل عمیق امنیت خلیج فارس می شود یا که خیر؟ فرض بر این است که با توجه به نوسانات مداوم در این منطقه استراتژیک، شروع و اجرای سازوکار امنیتی که تمام عوامل مرتبط را درگیر کند قطعاً موضوعی است که نیاز به توجه بیشتر دارد. بدین اعتبار، چنین سازوکاری وجود ندارد و ترتیبات و رژیم های امنیتی موجود بستری را ارائه نمی دهند که همه بازیگران حوزه خلیج فارس به خصوص ایران و عربستان در آن با یکدیگر تعامل های امنیتی و دفاعی داشته باشند.

در این پژوهش بنا داریم تا به بررسی دیدگاه جمهوری اسلامی ایران به امنیت منطقه خلیج فارس بپردازیم. امنیت خلیج فارس، از مسائل اساسی بین المللی، منطقه ای و ملی کشورهای منطقه و به ویژه ایران اسلامی است. کشور ما به دلیل وابستگی شدید به درآمدهای نفتی و واردات کالاهای صنعتی با وجود داشتن حداکثر طول سواحل در خلیج فارس از طرفی عامل تعادل در برقراری ثبات و امنیت منطقه ای است، به طوری که امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران و منطقه تفکیک ناپذیرند. مطالعات انجام شده که از روش توصیفی- تحلیلی به دست آمده است نشان می دهد که کشورهای اروپایی در ابتدا و آمریکا در نیم قرن اخیر مدعی امنیت منطقه بوده و امنیت منطقه همواره تحت تاثیر راهبردهای آن ها قرار گرفته است. وقوع چهار جنگ طی سه دهه و اشغال عراق توسط نیروهای آمریکایی، نشان دهنده این واقعیت است که حضور نیروهای بیگانه تاثیر چندانی در امنیت منطقه نداشته و چه بسا شکل گیری یک نظام امنیتی متشکل از کشورهای منطقه را نیز دشوار می کند. پس از تغییر نظام ایران از پادشاهی به جمهوری اسلامی و تغییر سیاست خارجی ایران همواره مخالفت خود را با حضور نیروهای خارجی در منطقه اعلام کرده و برای شکل گیری امنیتی پایدار در منطقه خواهان همکاری کشورهای منطقه بدون اتکا به نیروهای خارجی بوده است و حضور نیروهای خارجی را عامل ناامنی منطقه قلمداد می کند.